Trawsnewid perfformiadau o ‘Carmen’ ar lwyfannau’r byd

Cyn dechrau ei hastudiaethau ôl-raddedig, treuliodd yr Athro Rowden flwyddyn ym Mharis yn au pair i ddau ganwr proffesiynol.

Yno datblygodd ddiddordeb mewn opera Ffrengig, a byddai hyn yn dylanwadu ar ei gyrfa maes o law. Pwnc ei thraethawd doethuriaeth oedd Massenet (cyfansoddwr o’r un cyfnod â Bizet), ac fe’i hystyrir bellach yn awdurdod blaenllaw ar opera a Ffrainc y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Mynd yn ôl at y perfformiad gwreiddiol: sgôr newydd

Perfformiwyd Carmen gan Bizet am y tro cyntaf ym Mharis ym 1875. Cafodd dderbyniad digon simsan ym Mharis cyn dod yn un o operâu mwyaf y byd. Lleolir yr opera yn Seville ac mae'n adrodd hanes Carmen, merch ifanc, annibynnol sy'n syrthio mewn cariad â milwr a chanddo gryn dymer, Don José. Oherwydd ffordd o fyw Carmen ar gyrion cymdeithas, mae José yn ymuno â’r smyglwyr (er ei fod braidd yn anfodlon ynghylch hynny). Pan ddywed Carmen, yn ddiweddarach, nad yw’n ei garu bellach, fodd bynnag, mae José yn ymateb yn dreisgar gan ei llofruddio y tu allan i gylch y teirw lle mae buddugoliaethau ei chariad newydd, y toreador Escamillo, yn atseinio.

Dywedodd yr Athro Rowden, “Carmen yw opera Ffrengig eiconig y cyfnod hwnnw, yr un sy'n cael ei pherfformio amlaf. Ysgrifennodd Bizet Carmen ar ffurf opéra-comique, a oedd yn cynnwys testun i’w siarad yn ogystal â’i ganu, ac, ar ôl ei farwolaeth, fe'i haddaswyd yn fersiwn i’w chanu’n llawn. Er bod llawer o addasiadau wedi bodoli dros y blynyddoedd, nid oes yr un ohonynt wedi atgynhyrchu sgôr y premiere ym Mharis.”

Ar gyfer yr argraffiad Urtext (gair Almaeneg yw Urtext sy’n golygu argraffiad sy’n ceisio adlewyrchu amcanion y cyfansoddwr mor agos â phosib) o sgôr llais perfformiad cyntaf Carmen, argraffiad a gyd-olygwyd gan yr Athro Rowden a'r Athro Richard Langham Smith, defnyddiwyd llawysgrifau, sgoriau perfformiadau, libretti a llawlyfrau llwyfannu o'r cynyrchiadau gwreiddiol ym Mharis. Eu nod oedd datblygu sgôr y gellid gweithio ohoni yn seiliedig ar y perfformiadau cyntaf ym Mharis; sgôr y gallai cyfarwyddwyr a gweithwyr proffesiynol creadigol ei defnyddio i lywio dehongliadau newydd o'r opera.

Wedi’i chyhoeddi gan Edition Peters, mae'r sgôr hon yn wahanol i eraill gan ei bod yn:

• cyflwyno ‘opera: y perfformiad’ — mae'n cyfleu nid yn unig sut y cafodd yr opera ei pherfformio gyntaf ond hefyd sut y cafodd ei llwyfannu gyntaf
• sgôr y gall cerddorion ei defnyddio — mae argraffiadau urtext ysgolheigaidd eraill, drwy gynnwys llawer iawn o ddeunydd nad yw fyth yn cael ei berfformio, yn swm rhy fawr o wybodaeth i ymarferwyr ei ddefnyddio wrth baratoi ac ymarfer cynhyrchiad
• rhoi manylion o'r llawlyfrau llwyfannu gwreiddiol, yn cynnwys yr holl ddeialogau gwreiddiol, ac yn blaenoriaethu'r testun Ffrangeg a genid yn wreiddiol.

Archwilio cyrhaeddiad byd-eang Carmen

Mae opera yn esblygu'n barhaus wrth iddi deithio ar draws ffiniau, cael ei chyfieithu a'i haddasu.

Yn 2017, daeth yr Athro Rowden ag 20 o ymchwilwyr rhyngwladol ynghyd (a thraean ohonynt yn Ymchwilwyr ar Ddechrau eu Gyrfa) mewn cynhadledd ym Mhrifysgol Caerdydd sef Carmen Singer of the World, a hynny’n gysylltiedig â Chystadleuaeth Canwr y Byd Caerdydd gan y BBC. Bu hyn yn sail ar gyfer cyfrol wedi’i golygu sy’n nodi'r ffyrdd y mae Carmen wedi cael ei pherfformio, ei chynhyrchu, ei rhannu a'i dehongli ledled y byd.

Drwy astudio perfformiadau o'r opera ledled y byd dros gyfnod o saith deg mlynedd, nod Carmen Abroad yw herio'r rhagdybiaethau sy’n awgrymu bod perfformiadau y tu allan i Ewrop o rywbeth sydd, yn ei hanfod, yn gelfyddyd foeth Ewro-ganolog, mewn rhyw ffordd, yn eilradd neu heb fod yn wreiddiol. Wrth wneud hynny, mae'n ailfodelu hanes opera gan arddangos ei bod yn ffenomen ddiwylliannol fyd-eang.

Arweiniodd y gwaith hwn hefyd at wefan bwrpasol, a ariannwyd gan Ymddiriedolaeth Leverhulme, www.carmenabroad.org

Mae'r wefan ryngweithiol hon, sy'n ffurfio rhan o'r ddisgyblaeth sy'n dod i'r amlwg ym maes mapio cerddorol yn y dyniaethau digidol, yn olrhain hanes diwylliannol a pherfformio'r opera ledled y byd o'i première ym Mharis yn 1875 hyd at 1945.

Mae'r wefan wedi'i chynllunio ar gyfer cynulleidfa eang — gan gynnwys academyddion, ymarferwyr, myfyrwyr, a’r sawl sy’n hoff o fynd i wylio opera — gan gynnig ffyrdd newydd i gynulleidfaoedd ymgysylltu â hanes Carmen. Trwy’r map a'r llinell amser o bron i 1,000 o gynyrchiadau o Carmen, gall defnyddwyr lywio’u ffordd trwy berfformiadau, gan gyrchu data ynghylch perfformiadau mewn fformatau testun, gweledol a chlywedol. Roedd y wefan hefyd yn ymestyn cyrhaeddiad y prosiect (roedd y cydweithwyr gwreiddiol yn dod o'r DU, cyfandir Ewrop, Iwerddon, Japan, UDA ac Awstralia) wrth i academyddion ac arbenigwyr o bob cwr o'r byd — gan gynnwys Tsieina, Singapore a Gogledd Affrica — sicrhau bod eu data ymchwil ar gael yn rhwydd drwy'r safle.

Yn ôl yr Athro Rowden, “mae carmenabroad.org yn rhoi dealltwriaeth newydd i gynulleidfaoedd ac yn datgelu'r cyfoeth o greadigrwydd sy’n ganlyniad i adrodd y stori hon ar draws y byd.”