Cadw treftadaeth fetel ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol

Mae ein hymchwil wedi llywio'r penderfyniadau i warchod ein treftadaeth fetel, o ystorfeydd archeolegol – sy'n cynnwys miliynau o arteffactau sy'n olrhain hanes dynol – i longau eiconig, gan gynnwys y Mary Rose, SS Great Britain Brunel a’r Armada Sbaeneg.

Fel cadwraethwyr wedi’u hyfforddi, mae’r Athro Dave Watkinson a Dr Nicola Emmerson wedi gweld yn uniongyrchol beth yw effeithiau cyrydu ar arteffactau metel, a’r holl heriau sy'n gysylltiedig â'u cadw a'u storio.

Diolch i'w hymchwil, maent bellach wedi darparu canllawiau sy'n seiliedig ar dystiolaeth angenrheidiol i helpu sefydliadau i warchod eu arteffactau, gan eu helpu i wneud gwell defnydd o'u hadnoddau a chynllunio ar gyfer y dyfodol.

Esbonia'r Athro Watkinson, “Mae diddordeb wedi bod gen i mewn metelau erioed. Ar ôl ymchwilio cadwraeth haearn fel myfyriwr, roedd yn gam naturiol i barhau i weithio mewn ardal lle mae cynifer o gwestiynau heb eu hateb ym maes cadwraeth.

Fel cadwraethwr sy’n gwneud gwaith ymarferol, rydych bob amser yn chwilio am atebion ac arweiniad. Pan oeddwn ar ddechrau fy ngyrfa, roedd cadwraethwyr yn aml yn dibynnu ar dystiolaeth anecdotaidd nad oedd yn hynod o gadarn. Gyda chydweithwyr yn y sector, rydym wedi datblygu diwylliant ymchwil nad oedd yn bodoli mewn cadwraeth o'r blaen.”

Fe aeth Dr Emmerson i’r afael â’r ymchwil mewn ffordd newydd pan ymunodd â'r tîm. Ymchwiliodd i'r haenau a ddefnyddiwyd i ddiogelu elfennau haearn mewn pensaernïaeth awyr agored a'n pontydd hanesyddol mwyaf eiconig.

Rheoli cyrydu

Gall arteffactau metel archeolegol sy'n cynnwys cloridau lygru'n gyflym wrth eu storio neu eu harddangos, gan arwain at golli casgliadau cyfan. Nid oedd llawer o dystiolaeth ar gael am effeithiolrwydd y dulliau atal cyrydu presennol (megis golchi â dŵr i gael gwared ar glorid a chreu amgylcheddau lleithder isel o amgylch arteffactau) ar gyfer cadw casgliadau metel archeolegol.

Mae'r Athro Watkinson a Dr Emmerson yn arbenigwyr ar asesu cyfraddau cyrydu a risg ar gyfer metelau archeolegol, yn enwedig aloi haearn a chopr. I ddechrau, canfu’r tîm ymchwil fod trothwy’r lleithydd cymharol (RH) yn 12%. Islaw hynny, nid oes unrhyw lygru'n digwydd. Dangosodd gwaith pellach raddfa o risg i arteffactau metel yn ôl lleithder a chlorid ac archwiliwyd y dulliau a ddefnyddiwyd i liniaru'r risg.

“Buom yn archwilio pa mor gyflym y mae gwrthrychau'n dirywio ar wahanol leithder i sefydlu sut y gallwch reoli cyrydu drwy leihau lleithder ac ymchwilio i effeithiolrwydd y dulliau a ddefnyddir i wneud hynny. Roedd hyn yn caniatáu i ni argymell gweithdrefnau ar gyfer rheoli dirywiad gwrthrychau drwy ddysychu a chynnig opsiynau ar gyfer derbyn cyrydiad araf iawn sy’n risg isel i wrthrychau, lle nad yw cost neu ymarferoldeb creu amgylcheddau sych iawn yn ymarferol,” esbonia'r Athro Watkinson.

O ganlyniad i'r ymchwil, mae gan y sector bellach raddfa ar gyfer cyflymu cyrydu a yrrir gan glorid gyda lleithder cynyddol a disgwyliad o natur a graddau'r difrod y bydd yn ei achosi.

Yr canllawiau yng waith

O ganlyniad i'r gwaith gan yr Athro Watkinson, mae Dr Emmerson a'u cydweithwyr, amgueddfeydd a sefydliadau treftadaeth ledled y byd yn defnyddio'r canllawiau i'w helpu i ddiogelu a storio eu casgliadau am genedlaethau i ddod.

Dyma’r meysydd hyn:

Argymhellir mai dyma'r arfer gorau ar gyfer storio metelau gan y Gymdeithas Safonau Archaeoleg Amgueddfeydd yn ôl Gofal Casgliadau Archeolegol (Ebrill 2020). Dywedodd y Gymdeithas fod yr ymchwil yn "gwella ansawdd ein Canllawiau" gan sicrhau bod gweithwyr proffesiynol mewn amgueddfeydd yn deall "sut i wneud y penderfyniadau a fydd yn pennu hirhoedledd a chyflwr y casgliadau yn eu gofal."
Mae’r llawlyfr allweddol ar gyfer cloddio archeolegol a ddefnyddir ledled y byd wedi’i gynnwys yn y rhifyn arfaethedig o 'First Aid for Finds.' Mae'r rhifyn newydd yn cynnwys ein canllawiau ar reoli metelau archaeolegol ar ôl eu cloddio
Sail deunyddiau hyfforddi newydd ar gyfer y Cynllun Hynafiaethau Cludadwy, a hefyd yn sail i hyfforddiant i archeolegwyr gan staff o Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon a'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.

Yn yr UDA, mae 65% o sefydliadau treftadaeth sy'n cadw arteffactau hanesyddol yn adrodd am ddifrod yn dilyn eu storio mewn ffordd amhriodol. Darparodd y tîm Ganllawiau Storio Dysychedig pwrpasol (Mai 2020) ar gyfer Casgliadau Celf, Gwyddoniaeth a Hanes Sefydliad Cadwraeth America. Mae hyn yn helpu i ymestyn oes miliynau o arteffactau a ystyrir 'mewn perygl'.

Creodd yr ymchwilwyr gynllun trin ac arddangos yn seiliedig ar eu hymchwil ar gyfer creiriau a ddarganfuwyd yn ddiweddar o faes rhyfela o'r unfed ganrif ar bymtheg, gan gynnwys wyth cannon efydd ac olwyn cert haearn a godwyd o longddrylliad La Juliana yr Armada Sbaenaidd ym 1588. Mae'r arteffactau'n cael eu harddangos yn Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon o dan amodau rheoledig heb y pryder y gallent gael eu difrodi neu’u hanffurfio gan gyrydiad.

Storio ac arddangos casgliadau

Gwyddai'r Athro Watkinson a Dr Emmerson fod angen dybryd yn y sector i edrych ar storio arteffactau mewn amgylchedd lleithder isel mewn bocsys plastig, dull cyffredin a fforddiadwy o warchod arteffactau mewn amgueddfeydd ac archifau. Roeddent yn cynnig gwasanaeth pwrpasol, gan edrych ar y gwrthrychau roedd yr amgueddfeydd yn ceisio eu cadw ac ymchwilio i sut y gellid cymhwyso'r egwyddorion storio lleithder isel i eitemau unigol neu gasgliadau cyfan yng nghyd-destun gweithredol pob sefydliad.

Ymchwiliodd y tîm i newidynnau mewn gweithdrefnau storio ac fe luniont ganllawiau yn seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer yr amgueddfa a'r sector ehangach. Mae'r rhain yn cynnwys argymhellion ar gyfer y bocsys storio aerglos, y mesur gorau posibl o gel silica i sychu'r aer yn y blychau, a pha mor aml y byddai angen newid y gel silica – gyda'r holl ganlyniadau'n gysylltiedig â risg sy'n gysylltiedig â lleithder i wrthrychau.

“Buom yn gweithio gydag Amgueddfa Llundain, sydd â channoedd o filoedd o wrthrychau haearn yn y storfa, i gyd mewn blychau storio, a chyda niferoedd cyfyngedig o staff i ddelio â nhw. Drwy ein hymchwil, gallwn ddangos sut mae dewis y dyluniad cywir ar gyfer bocs a dewis y pwysau gorau o gel silica ym mhob un yn golygu y bydd yr aer y tu mewn yn aros yn sychach am fwy o amser, gan leihau pa mor aml fyddai angen newid y gel er mwyn arbed amser staff,” meddai'r Athro Watkinson.

Defnyddiodd Amgueddfa Llundain yr ymchwil i gynnal asesiadau risg o'i dewisiadau storio, addasu ei hamserlen ar gyfer newid gel silica, a sefydlu gweithdrefn monitro rheolaidd, hirdymor ar gyfer eu bocsys storio. Arweiniodd hyn at leihau’r tebygolrwydd o lygru, yn ogystal â chostau staff is ar gyfer rheoli'r blychau storio gan fod llai o amser yn cael ei dreulio'n ailgreu a newid y gel silica.

Mae rheoli lleithder ar gyfer gwrthrychau sy'n cael eu harddangos yn fwy cymhleth. Gall arddangosfeydd pwrpasol ar gyfer arteffactau metel gael eu cyflyru gan gel silica neu blanhigyn mecanyddol, ond pan fydd deunyddiau cymysg yn cael eu harddangos gyda'i gilydd, gallai'r lleithder isel sy'n hanfodol ar gyfer cadw metelau niweidio gwrthrychau organig.

Mae'n bosibl dad-leithio ar raddfa lawer mwy sy'n cwmpasu ystafelloedd cyfan a mannau arddangos, ond mae hyn yn gostus. Cyfrifodd y tîm y risg o godi lefel derbyniol y lleithder er mwyn gallu arddangos arteffactau organig a metel gyda'i gilydd yn Amgueddfa Mary Rose. Rhannwyd y raddfa risg cyrydol hefyd gydag Ymddiriedolaeth SS Great Britain, i gefnogi eu rheolaeth economaidd o'r gwaith dysychu ar raddfa fawr yn y doc sych sy’n gartref i long haearn Brunel.

Esbonia Dr Emmerson, "Rydym yn gwybod pa mor sych y mae angen i'r amgylchedd fod i atal cyrydu, ond rydym yn cydnabod efallai na fydd modd cyflawni hynny ar gyfer pob sefydliad. Gyda'r data hwn, gallwn ganiatáu rhywfaint o hyblygrwydd, gan wybod y bydd y cyrydu'n digwydd yn eithaf araf. Gellir defnyddio’r un egwyddor gyda'r blychau. Rydym yn gwybod mai dim ond hyn a hyn o adnoddau y gall sefydliadau eu rhoi i reoli'r broblem hon, ond mae'r gwaith hwn wedi dangos bod ganddynt ychydig o hyblygrwydd a bod y risgiau'n eithaf isel cyn belled â'u bod yn dilyn gweithdrefnau penodol.”

Gwelliant parhaus

Mae eu gwaith yn parhau fel yr esbonia Dr Emmerson, “Mae cadwraeth yn aml yn benthyca syniadau gan sectorau eraill, er enghraifft, mae'r bocsys storio a rydym yn eu defnyddio yn cael eu cynhyrchu i raddau helaeth ar gyfer y diwydiant bwyd. Pan ddatblygir dyluniadau newydd ar gyfer bocsys, mae angen i ni eu profi i weld os ydynt yn addas i’w defnyddio yn y sector treftadaeth. Hyd yn oed o fewn yr un casgliad o adnoddau storio bydd y gweithgynhyrchwyr yn newid agweddau ar ddeunydd a dyluniad ar y bocsys ac, yn sydyn, ni fydd rhywbeth sydd wedi cael ei argymell ers 20 mlynedd yn gwneud yr un peth mwyach.”

Ychwanegodd yr Athro Watkinson, “Ar gyfer unrhyw ran o'r ymchwil rydyn ni’n ei wneud, rydym yn canolbwyntio ar ba gyngor a chanllawiau y byddai orau ar gyfer y sector. Dros y blynyddoedd, rydym wedyn yn gweithio ar sut y gellir mireinio a gwella'r rhain drwy ymchwil wyddonol bellach a'i chymhwyso'n ymarferol. Nid yw ein hymchwil yn gorffen gyda datrys y cwestiwn gwyddonol, rydym bob amser yn ystyried gweithredu'r canlyniadau a sut y gellir eu gwella.”

Ymchwil mewn archaeoleg

Rydym yn gwneud archaeoleg yn berthnasol i’r heriau amgylcheddol a chymdeithasol mawr sydd ohoni, gan gyflawni prosiectau sy’n mynd i’r afael â gwarchod treftadaeth, newid yn yr hinsawdd ac anghydraddoldebau cymdeithasol.