Edrych eto ar y ffordd mae pobl yn cofio’r Ail Ryfel Byd yn Ffrainc

Deall y gorffennol mewn ffyrdd newydd

Cwblhaodd yr Athro Diamond ei hastudiaethau israddedig ac ôl-raddedig ym Mhrifysgol Sussex. O’r fan honno, enillodd ysgoloriaeth ESRC-CNRS, y mae cryn gystadlu amdani, i ymgymryd â’i hymchwil DPhil yn Ffrainc. Ym 1992, dyfarnwyd DPhil Hanes iddi ar “Fenywod a’r Ail Ryfel Byd yn rhanbarth Toulouse”.

Wedi sawl blwyddyn yn gweithio mewn amrywiaeth o sefydliadau addysg uwch ym Mharis (Uniandité de Paris III: La Sorbonne Nouvelle, Ecole Normale Supérieure de Fontenay-aux-Roses, Université de Paris X: Nanterre), fe'i penodwyd yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerfaddon ym 1993. Derbyniodd Gadair ym Mhrifysgol Caerdydd ym mis Medi 2014.

“Mae’r ffordd mae hanes yn cael ei astudio wedi newid gryn dipyn ers i mi ddechrau arni,” meddai. “Rhywbeth oedd yn ymwneud â ffeithiau a dyddiadau oedd hanes i lawer yr adeg honno. Ond mae wedi symud oddi wrth ffeithiau, at bobl, a threiddio’n ddyfnach i’w hanesion.

“Roeddwn i’n astudio fel roedd y newidiadau hynny’n dechrau dod i’r amlwg - pan oedd academyddion yn dechrau canolbwyntio ar brofiad unigol fel ffordd o ddeall yr adegau mawr mewn hanes. Pan fyddwch chi’n astudio atgofion pobl o ddigwyddiadau – dydyn nhw ddim, bob amser yn canolbwyntio ar y ffeithiau ac maen nhw’n cam-anghofio pethau. Ond dyna yw eu gwirionedd eu hunain o’u bywydau, o hyd.”

Mae Ffrainc a hanes yn ddau bwnc sydd wedi bod o ddiddordeb i’r Athro Diamond ers iddi fod yn blentyn.

“Cefais fy magu yn Llundain, ac roedd fy mam yn tynnu sylw at dirnodau yn aml, gan ddangos sut roedd hanes o’n cwmpas ym mhobman. Mae hanes wedi bod yn rhan o fy mywyd ers erioed.

“Roedd fy rhieni yn Ffrainc-garwyr ac fe wnes innau ddod i garu Ffrainc hefyd. Cefais fy mhrofiad cyntaf o fynd ar gyfnewidfa i Ffrainc yn 14 oed. Treuliais amser yn Toulouse yn fyfyriwr Erasmus, lle byddwn i, yn ddiweddarach yn ymgymryd â’m hymchwil DPhil. Dw i wedi dysgu Ffrangeg ar hyd y daith. Rwy’n caru’r diwylliant ac yn teimlo cysylltiad cryf â’r bobl yno. Mae ffrindiau Ffrengig wedi dweud mai fi yw’r person Prydeinig mwyaf Ffrengig y maen nhw’n ei adnabod.”

Roedd ymchwil ôl-raddedig yr Athro Diamond a oedd yn canolbwyntio ar Toulouse yn cynnwys cynnal cyfweliadau â menywod a oedd wedi byw drwy'r Ail Ryfel Byd, yn ogystal ag archwilio archifau lleol a chenedlaethol.

“Roedd haneswyr wedi tybio bod dynion a menywod wedi profi'r Ail Ryfel Byd yn yr un ffordd – ond dyw hynny ddim yn wir, ac roeddwn i eisiau dangos sut roedd hynny’n dod i’r amlwg ym mywydau pob dydd pobl,” meddai.

“Er mwyn gwneud hyn, roeddwn i'n teimlo y byddai’n llawer gwell pe bawn yn gwneud yr ymchwil ar ffurf astudiaeth leol, lle gallwn fynd i fanylder a thrwytho fy hunan yn y wybodaeth. Bûm yn byw yn Toulouse am ddwy flynedd ac yn ystod y cyfnod hwnnw fe ddes i deimlo’n rhan o’r gymuned a’r ffordd o fyw yno.

“Mae ymdrin â hanes llafar a deall sut mae pobl yn siarad am eu bywydau wastad wedi bod yn ddiddorol i mi. Ar gyfer y math hwn o ymchwil, mae’n rhaid i chi fod yn gyfathrebwr da, gan fod â’r gallu i wneud i bobl deimlo’n gartrefol.

“Pan oeddwn i’n fyfyriwr byddai pobl yn tynnu fy nghoes gan ddweud, 'Mae Hanna wrth ei bodd yn siarad â neiniau a theidiau pobl'. Roedd gen i ddiddordeb brwd ym mhrofiadau’r cenedlaethau hŷn a’r hyn yr oeddent wedi byw drwyddo, a byddwn yn canfod fy hun yn dechrau sgyrsiau â hwy o hyd.”

Yn ddiweddarach, yn academydd sefydledig, ehangodd yr Athro Diamond ar ei hymchwil gyda’i llyfr llwyddiannus, 'Fleeing Hitler'. Roedd y gyfrol yn manylu ar brofiadau pobl Ffrainc yn ystod yr Ail Ryfel Byd ac mae 10,000 o gopïau wedi’u gwerthu.

Bu i’r wefan ategol ganiatáu i’r Athro Diamond gofnodi hyd yn oed rhagor o straeon a chynnal dadansoddiadau pellach o’r cyfnod hwnnw.

“Bu i bobl oedd wedi darllen fy nghyfrol ysgrifennu ataf gan ddweud, 'Mae gen i stori deuluol, oes gennych chi ddiddordeb ynddi?' Roedd myrdd a myrdd o straeon yn dod i’r fei o ganlyniad i’r gyfrol. Doeddwn i ddim yn gwybod beth i’w wneud â’r holl straeon teuluol hyn. Dyna pam y dechreuais y wefan. Ar ôl dal gafael ar y profiadau trawmatig hyn gyhyd, roedd yn amlwg bod pobl yn teimlo bod angen i’w straeon gael eu cofnodi a’u cydnabod.”

Canfod cynulleidfaoedd newydd ar ôl COVID-19

“Roedd yn siom aruthrol pan gaeodd yr arddangosfa 10 diwrnod yn ddiweddarach oherwydd COVID-19,” meddai'r Athro Diamond. “Roedd yn anodd iawn oherwydd roedden ni wedi rhoi cymaint o waith i mewn iddi. Ond wrth edrych yn ôl, rydw i nawr yn teimlo’n lwcus ein bod wedi gallu ei hagor o gwbl.

“Ychydig cyn y cyfnod clo, wrth i’r pryder am COVID-19 gynyddu, gadawodd llawer o bobl Paris gan efelychu rhai o’r golygfeydd o’r Ecsodus a welwyd yn 1940. Roedd yn sicr yn peri i’r arddangosfa fod yn amserol – a sylwodd y cyfryngau ar y tebygrwydd hynny.”

Serch hynny, mae’r arddangosfa’n parhau i gael effaith, gyda ffilm yn cael ei hariannu gan y Cyngor Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol (ESRC), sy’n caniatáu i wylwyr ailymweld â’i huchafbwyntiau.

“Dywedodd nifer o bobl o Ffrainc, y bu’n bosib iddynt ymweld â’r amgueddfa, fod yr arddangosfa wedi wirioneddol daro tant gyda nhw,” meddai’r Athro Diamond.

“Roeddwn i’n rhyw amau bod y profiadau hyn wedi cael eu hadrodd mewn pytiau, gan fodoli yn y cefndir ar ffurf atgofion teuluoedd unigol oedd wedi’u trosglwyddo drwy’r cenedlaethau. Dim ond tynnu’r straeon hynny at ei gilydd gan ddweud, 'dyma ran o hanes Ffrainc sydd wedi cael ei hanwybyddu’ wnaethon ni'.”

“Mae pobl sy’n arbenigo mewn trawma yn dweud bod peidio siarad am ddigwyddiad yn ymateb cyffredin, pan nad yw’r digwyddiad hwnnw ar gofnod hanesyddol – ac eto roedd yn ddigwyddiad enfawr a effeithiodd ar filiynau o bobl.”