Gwella cyfathrebu â phobl sydd â dementia

Ymchwilio i’r heriau o ran cyfathrebu sydd gan bobl â dementia

Ar ôl i'r Athro Wray gyhoeddi ei llyfr llwyddiannus ar iaith fformiwläig yn 2002, tynnwyd ei sylw gan gydweithiwr yn UDA at iaith pobl â chlefyd Alzheimer, sy'n cynnwys llawer iawn o iaith fformiwläig.

“Ni chefais i fy synnu gan hyn. Difrod i'r ymennydd sy'n amharu ar allu rhywun i brosesu sy’n achosi clefyd Alzheimer. Felly mae'n eithaf amlwg y bydd yn rhaid iddyn nhw ddefnyddio mwy o iaith fformiwläig i gadw eu hiaith yn rhugl,” meddai.

Fodd bynnag, sylweddolodd yr Athro Wray yn gyflym nad pobl â dementia yn unig a oedd yn defnyddio’r math hwn o iaith. Yn sgîl sgyrsiau rhwng pobl â dementia a'u teuluoedd a’u gofalwyr, daeth i’r amlwg bod y rheiny nad oedd ganddyn nhw ddementia hefyd yn defnyddio iaith fwy fformiwläig na’r arfer.

“Ac wedyn dyma fi’n meddwl, pam hynny felly? Does dim amharu ar eu gallu i brosesu, felly mae'n rhaid bod rheswm arall.”

Yn rhan o'i hymchwiliad, bu’r Athro Wray yn darllen ar draws llawer o wahanol ddisgyblaethau, gan gynnwys niwroleg, nyrsio, seicoleg gymdeithasol, geneteg ac ieithyddiaeth.

“Yn y bôn, roeddwn i'n ymchwilio i'r hyn sy'n digwydd i gyd-destun cymdeithasol cyfan cyfathrebu pan fydd nam gwybyddol ar rywun. Yn achos pob un sy’n cymryd rhan yn y sgwrs, mae'n rhaid ichi ofyn: “Beth yw'r sefyllfa y mae ynddi? Beth mae'n ceisio ei gyflawni? Beth yw'r heriau o ran cyflawni hyn?”

Dangosodd ei hymchwil, pan fydd namau ar y cof a’r gallu i brosesu a ysgogir gan ddementia yn tanseilio gallu person i olrhain cyd-destun y sgwrs, bydd y person ei hun, yn ogystal â'r bobl o'u cwmpas, yn dechrau gwneud newidiadau llawn bwriadau da yn eu harferion cyfathrebu. Fodd bynnag, mae'r newidiadau hyn yn amharu ar ddeinameg arferol cyfathrebu ac felly hwyrach y bydd canlyniadau anfwriadol yn sgîl y rhain. Hwyrach mai’r canlyniad fydd achosion o ddiffyg cyfathrebu sylweddol a chwalu perthynas, ac mae hyn yn golygu bod pobl â dementia a'u gofalwyr a'u teuluoedd yn teimlo'n ddryslyd, yn rhwystredig, yn euog a bod y sefyllfa rywsut yn drech na nhw.

“Dechreuais i sylweddoli nad oedd llawer o'r cyngor ar sut i gyfathrebu â phobl â dementia yn hollol anghywir, ond heb fod yn arbennig o ddefnyddiol chwaith,” meddai. “Yn fy ngwaith rwy wedi ceisio taflu goleuni ar y rhesymau pam ei bod yn bosibl na fyddai rhai ymyriadau yr ymddengys, ar y lefel arwynebol, eu bod yn helpu yn gwneud hynny mewn giwrionedd.”

Er mwyn rhannu ei chanfyddiadau gyda chynulleidfa eang, cynhyrchodd yr Athro Wray nifer o ffilmiau animeiddio. Mae'r ffilmiau hyn yn esbonio beth yw diben cyfathrebu, a pham mae hyn yn mynd yn arbennig o heriol pan fydd gan rywun ddementia. Maen nhw’n dangos pwysigrwydd dysgu cydymdeimlo yn ffordd o ailddyfalu'r bwriad y tu ôl i'r hyn y mae rhywun yn ei ddweud. Maen nhw hefyd yn annog ymdeimlad o chwilfrydedd ynghylch dod o hyd i'r ffordd orau o gyfathrebu'n effeithiol â rhywun penodol ar achlysur penodol.

Defnyddio'r ffilmiau animeiddio wrth hyfforddi

Yn dilyn yr animeiddiad cyntaf, cysylltodd aelodau o deuluoedd ac ymarferwyr iechyd ledled y byd â’r Athro Wray. Gofynnodd sefydliadau ym maes gofalwyr proffesiynol a allen nhw ddefnyddio ei ffilmiau animeiddio yn eu hyfforddiant. O ganlyniad, mae’r ffilmiau bellach yn rhan o gyrsiau hyfforddi ar gyfer gofalwyr teuluol a gweithwyr gofal iechyd a gweithwyr proffesiynol cysylltiedig yn y DU, UDA, Awstralia a Seland Newydd, ac mae nifer o sefydliadau yn eu defnyddio at y ddau ddiben.

Arweiniodd y ffilm gyntaf hefyd at lawer o wahoddiadau i roi sgyrsiau i staff a rheolwyr mewn cartrefi gofal, yn ogystal â’r cyfle i siarad mewn dwy gynhadledd flynyddol gan Sunrise Senior Living, darparwr gofal preswyl a dementia o bwys yn y Deyrnas Unedig. Ar ben hyn, rhoddodd gyflwyniadau a gweithdai hyfforddi ar gyfer darparwr gofal o bwys yn Awstralia, Wesley Mission Queensland a threialon nhw’r ail ffilm animeiddio cyn iddi gael ei chwblhau.

Roedd allgymorth Wesley Mission Queensland i ffoaduriaid hefyd wedi ysbrydoli’r drydedd ffilm sy’n canolbwyntio ar ofalwyr a chleientiaid sy’n siarad ail iaith. Yn y cyd-destun hwn, mae gwaith yr Athro Wray wedi cyfrannu at y drafodaeth sensitif ynghylch defnyddio gweithwyr sy’n fewnfudwyr ym maes gofal dementia, a sut i ofalu am siaradwyr ieithoedd eraill sy’n byw gyda dementia.

Mewn arolwg adborth o’r sawl a gymerodd ran mewn digwyddiad hyfforddi yn 2017, canfu 97% o'r ymatebwyr fod yr ymchwil yn werthfawr a dywedodd y sawl yno y bydden nhw’n addasu eu hymddygiad i newid eu hiaith ac i fod yn wyliadwrus am achosion posibl o ddiffyg cyfathrebu sylweddol, gan gynnwys: “defnyddio ymadroddion i roi gwybod i’r cleient neu’r teulu eich bod yn deall”, “ateb y cwestiynau na chawson nhw eu gofyn”, a “bod yn ymwybodol o bryderon sydd gan y cleient neu’r teulu ond nad ydyn nhw’n eu dweud.”