Mae amrywiadau eithafol rhwng sychder a llifogydd yn dinistrio cymunedau sydd â'r risg fwyaf o effeithiau newid hinsawdd, yn ôl ymchwil newydd

Mae 'chwiplach' o bwysau hinsawdd eithafol wedi cael effaith ddinistriol ar gymunedau ledled y byd ers troad y ganrif, yn ôl ymchwil newydd.

Bu'r tîm, dan arweiniad ymchwilwyr ym Mhrifysgol Caerdydd a Phrifysgol Bryste ac a gomisiynwyd gan WaterAid, yn archwilio amlder a maint llifogydd a pheryglon sychder dros y 41 mlynedd diwethaf ym Mhacistan, Ethiopia, Uganda, Burkina Faso, Ghana a Mozambique, gan ychwanegu'r Eidal am gymhariaeth Ewropeaidd i ddangos nad yw effeithiau newid yn yr hinsawdd yn gwahaniaethu yn ôl rhanbarth.

Mae eu canfyddiadau, sy'n cyfuno delweddau lloeren â data hinsawdd, yn datgelu 'fflip perygl hinsawdd' - gydag ardaloedd a arferai brofi sychder rheolaidd bellach yn fwy tueddol o ddioddef llifogydd, tra bod rhanbarthau eraill sydd yn hanesyddol yn dioddef o lifogydd bellach yn dioddef mwy o sychder.

Yn aml, nid oes gan y cymunedau hyn yr offer i ddelio ag eithafion o'r fath mewn tywydd a all ddileu cnydau a bywoliaethau, difrodi seilwaith cyflenwad dŵr sy'n aml yn fregus, amharu ar wasanaethau cyflenwi dŵr, a datgelu pobl i glefydau a marwolaeth.

Mae'r Athro Michael Singer o Ysgol Gwyddorau'r Ddaear a'r Amgylchedd ym Mhrifysgol Caerdydd ac ymchwilydd cyd-arweiniol ar y prosiect hefyd yn rhybuddio nad yw'r ffenomenau hinsoddol hyn wedi'u cyfyngu i'r gwledydd a astudiwyd yn unig.

Dyma’r hyn a ddywedodd: "Yn fwyaf dramatig, gwelsom fod llawer o leoliadau yn mynd trwy newidiadau mawr yn yr hinsawdd sydd ohoni ar hyn o bryd. Yn benodol, mae llawer o'n safleoedd astudio wedi mynd trwy newid peryglus o fod yn dueddol o ddioddef o sychder neu i'r gwrthwyneb.

O amddiffyn rhag llifogydd i fesurau gwrthsefyll sychder – mae atebion addasu yn bodoli, ond mae'r tîm yn honni nad oes digon yn cael ei wneud i baratoi ar gyfer y dyfodol.

Maen nhw'n dweud y bydd cynyddu a gwneud y gorau o fuddsoddiadau sy'n gysylltiedig â dŵr mewn gwledydd incwm isel a chanolig nid yn unig yn achub bywydau, bydd yn hybu ffyniant economaidd - gyda dadansoddiad yn awgrymu y gall gyflawni o leiaf $500 biliwn y flwyddyn mewn gwerth economaidd.

Ychwanegodd yr ymchwilydd cyd-arweiniol, yr Athro Katerina Michaelides, Athro Hydroleg Dryland yn Sefydliad Amgylchedd Cabot Prifysgol Bryste: "Rydym wedi dod i ddeall na fydd newid yn yr hinsawdd yn arwain at newid monolithig i beryglon hinsoddol, er gwaethaf tymereddau cynyddol yn fyd-eang. Yn hytrach, mae'r proffil perygl ar gyfer unrhyw ranbarth yn debygol o newid mewn ffyrdd anrhagweladwy.

"Mae’n rhaid ystyried y ffactorau hyn i gefnogi addasu i'r hinsawdd ar gyfer bywydau a bywoliaeth pobl ar draws y byd."

Yn Uganda, mae'r data'n dangos bod Mbale, rhanbarth Dwyrain ar odre Mynydd Elgon, yn dangos tueddiad sylweddol tuag at amodau llawer gwlypach, fel y dangosir gan lifogydd digynsail dros y tair blynedd diwethaf.

I athro ysgol gynradd sydd wedi ymddeol, Okecho Opondo, 70, mae'r newid mewn patrymau tywydd yn achosi problemau enfawr.

"Mae’n peri dryswch mawr inni. Mae'r misoedd pan fyddai glaw bellach yn sych. Pan ddaw'r glawogydd nhw'n gallu para am gyfnod byr ond eto yn drwm, gan arwain at lifogydd," meddai.

"Ar adegau eraill mae'r cyfnodau glawog yn rhy hir, gan arwain at ddinistrio seilwaith a methiant cnydau. Ac yna gall y cyfnodau sych fod yn hir iawn, gan arwain at ragor o fethiant cnydau a newyn."

Dau fesur y mae'r gymuned leol wedi’u defnyddio i liniaru'r ansicrwydd hinsawdd yw plannu gwrychoedd o amgylch eu cnydau i helpu i atal erydiad pridd a symud tai bach ymhell i ffwrdd o barthau llifogydd posibl. Soniodd un person am blannu coedwigoedd bambŵ ar lethrau Mynydd Elgon gerllaw i geisio atal tirlithriadau.

Dywedodd Tim Wainwright, Prif Weithredwr Wateraid:"Mae'r argyfwng hinsawdd yn argyfwng dŵr ac, fel y dengys ein hymchwil heddiw, mae ein hinsawdd wedi dod yn fwyfwy anrhagweladwy gyda chanlyniadau dinistriol.

"O dir ffermio sy’n dioddef o sychder i aneddiadau sy’n dioddef o lifogydd, mae cymunedau ym Mhacistan, Burkina Faso, Ghana ac Ethiopia i gyd yn profi effeithiau dychrynllyd chwiplach yn yr hinsawdd; mae Uganda yn dioddef o lifogydd mwy trychinebus ac mae Mozambique yn gymysgedd ofnadwy o eithafion gwaethaf y fath o newid.

"Er y byddwn ni i gyd yn talu pris am straen dŵr byd-eang, y rhai sy'n byw ar reng flaen yr argyfwng hinsawdd sy'n talu amdano nawr - mae eu bywydau yn y fantol."

Gyda COP28 ar fin digwydd yn Dubai yn ystod y pythefnos nesaf, mae WaterAid yn galw ar arweinwyr y byd i flaenoriaethu dŵr glân, glanweithdra da a hylendid da fel elfen sy’n allweddol i raglenni addasu i'r hinsawdd.

Maen nhw'n dweud bod yn rhaid cynyddu buddsoddiad mewn diogelwch dŵr ar gyfer gwledydd incwm isel a chanolig hefyd.

Ychwanegodd Mr Wainwright: "Dim ond pythefnos i ffwrdd y mae COP28 ac ni all fod yn uwchgynhadledd arall lle y gall yr addasiad hinsawdd gael ei roi o’r neilltu. Mae’n rhaid i'n harweinwyr gydnabod y brys a blaenoriaethu buddsoddiad i systemau dŵr cadarn a gwydn nawr."