Gallai ailgylchu llaid carthion arwain at gronfeydd llygredd plastig mawr, yn ôl astudiaeth

Mae ymchwil newydd wedi dangos mai priddoedd amaethyddol ledled Ewrop hwyrach yw'r gronfa fwyaf o ficroblastigau yn y byd oherwydd y crynodiadau uchel mewn gwrtaith sy'n deillio o laid carthion.

Mae astudiaethau wedi dod o hyd i ficroblastigau - hynny yw, gronynnau plastig bach rhwng 1mm a 5mm (0.04 mewn - 0.2 modfedd) mewn diamedr - yn arnofio yn ein dŵr yfed ac yn y bwydydd rydyn ni'n eu bwyta. Mae ymchwil yn dal yn amhendant ynglŷn â sut mae'r gronynnau hyn yn effeithio ar bobl a'r blaned, ond nid yw arbenigwyr yn obeithiol.

Mae llaid carthion, y sgil-gynnyrch sy'n cael ei adael ar ôl glanhau dŵr gwastraff. Mae’n cael ei ddefnyddio'n aml ar dir amaethyddol yn ffynhonnell gynaliadwy ac adnewyddadwy o wrtaith ledled gwledydd Ewropeaidd, yn rhannol oherwydd cyfarwyddebau'r UE i hyrwyddo economi gylchol. Fodd bynnag, canfuwyd bod y sylwedd hwn yn halogi cnydau gyda'r hyn a elwir yn aml yn "gemegau am byth", a geir yn gyffredin mewn cynhyrchion plastig ac nad ydynt yn dadelfennu o dan amodau amgylcheddol arferol.

Oherwydd yr arfer hwn, mae’n bosibl mai tir ffermio Ewropeaidd yw’r gronfa fwyaf o ficroblastigau yn y byd. Yn ôl ymchwil gan Brifysgol Caerdydd a Phrifysgol Manceinion, mae rhwng 31,000 a 42,000 tunnell o ficroblastigau, neu 86 triliwn i 710 triliwn o ronynnau microplastig, yn halogi tir fferm Ewropeaidd bob blwyddyn.

Mewn astudiaeth a gyhoeddwyd yn y cyfnodolyn Environmental Pollution, mae tîm o Ganolfan Ymchwil Hydro-Amgylcheddol yr Ysgol Peirianneg yn amlygu maint y broblem amgylcheddol o lygredd microplastig sy’n deillio o ailgylchu llaid carthion yn uniongyrchol i wrtaith organig. Maen nhw'n awgrymu bod priddoedd amaethyddol yn debygol o fod yn un o'r cronfeydd amgylcheddol mwyaf o lygredd microblastigau oherwydd bod microblastigau'n cael eu trosglwyddo o weithfeydd trin dŵr gwastraff i dir amaethyddol.

Canfu'r ymchwilwyr fod hyd at 650 miliwn o ronynnau microplastig yn mynd i mewn i un gwaith trin dŵr gwastraff yn ne Cymru, yn y DU, bob dydd. Arhosodd yr holl ronynnau hyn yn y llaid carthion, yn hytrach na chael eu rhyddhau gyda'r dŵr glân.

Mae'n debyg bod nifer y microblastigau sy'n cyrraedd tir fferm "yn amcangyfrif rhy isel," yn ôl Dr Catherine Wilson, un o gyd-awduron yr astudiaeth a dirprwy gyfarwyddwr y Ganolfan Ymchwil Hydro-amgylcheddol ym Mhrifysgol Caerdydd. "Mae microblastigau ym mhobman ac yn aml mor fach fel nad ydyn ni'n gallu eu gweld."

Mae crynodiad y microblastigau ar briddoedd ffermdir yn Ewrop yn debyg i’r hyn a geir mewn dyfroedd wyneb y cefnforoedd, meddai James Lofty, prif awdur astudiaeth Caerdydd a myfyriwr ymchwil PhD yn y Ganolfan Ymchwil Hydro-amgylcheddol.

Mae gan y DU rai o’r crynodiadau uchaf o ficroblastigau yn Ewrop, gyda rhwng 500 a 1,000 o ronynnau microblastig yn cael eu gwasgaru ar dir fferm yno bob blwyddyn, yn ôl ymchwil Wilson a Lofty

Yn ogystal â chreu cronfa fawr o ficroblastigau ar y tir, mae'r arfer o ddefnyddio llaid carthion yn wrtaith hefyd yn gwaethygu'r argyfwng plastigau yn ein cefnforoedd, ychwanega Lofty. Yn y pen draw, bydd microblastigau sy'n cael eu gwasgaru ar dir ffermio yn cael eu cludo'n ôl i'r cwrs dŵr naturiol yn sgîl dŵr ffo wyneb neu ar ôl i ddŵr daear ymdreiddio iddo. "Mae'r brif ffynhonnell o halogiad plastig yn ein hafonydd a'n cefnforoedd yn dod o'r dŵr ffo," meddai.

Cyn iddyn nhw gael eu golchi i ffwrdd, fodd bynnag, gall microblastigau drwytholchi cemegau gwenwynig i'r pridd. Maent wedi’u gwneud o gemegau sydd efallai’n niweidiol a allai cael eu rhyddhau i'r amgylchedd wrth iddynt ddadelfennu, ond gall microblastigau hefyd amsugno sylweddau gwenwynig eraill, sydd yn eu galluogi i’w trosglwyddo i dir amaethyddol lle allant drwytholchi i'r pridd, yn ôl Lofty.

Er nad yw'n gwbl glir o hyd sut mae'r gronynnau hyn yn effeithio ar iechyd pobl, mae'n debyg nad yw cysylltiad gyda llawer o blastig yn dda.

Mae gwasgaru slwtsh ar dir fferm wedi cael ei wahardd yn yr Iseldiroedd ers 1995. Roedd y wlad yn arfer llosgi’r slwtsh, yna dechreuodd ei allforio i’r DU, lle cafodd ei ddefnyddio’n wrtaith ar dir fferm, ar ôl problemau mewn ffatri losgi yn Amsterdam. Mae'r Swistir wedi gwahardd defnyddio llaid carthion yn wrtaith yn 2003 oherwydd ei fod yn "cynnwys ystod eang o sylweddau niweidiol ac organebau pathogenaidd a gynhyrchir gan ddiwydiant a chartrefi preifat".

Gwaharddodd talaith Maine yr Unol Daleithiau’r arfer hefyd ym mis Ebrill 2022 ar ôl i awdurdodau amgylcheddol ddod o hyd i lefelau uchel o Sylweddau Perfluoroalkyl a Polyfluoroalkyl (PFAS) ar bridd tir fferm, cnydau a dŵr. Gorfodwyd sawl fferm i gau oherwydd yr halogiad eang.

Ond nid gwaharddiad llwyr ar ddefnyddio llaid carthion yn wrtaith yw'r ateb gorau o reidrwydd, meddai Wilson. Yn lle hynny, gallai gymell ffermwyr i ddefnyddio gwrtaith nitrogen synthetig, wedi’u gwneud o nwy naturiol, meddai.

"Gyda llaid carthion, rydyn ni'n defnyddio cynnyrch gwastraff mewn ffordd effeithlon, yn hytrach na chynhyrchu gwrtaith tanwydd ffosil diddiwedd," meddai Wilson. Mae'r gwastraff organig mewn slwtsh hefyd yn helpu i ddychwelyd carbon i'r pridd ac yn ei gyfoethogi gyda maetholion megis ffosfforws a nitrogen, sy'n atal dirywiad pridd.

"Mae angen i ni fesur y microblastigau mewn llaid carthion er mwyn i ni allu penderfynu ble mae'r ‘pwyntiau poeth’ a dechrau eu rheoli," meddai Wilson. Mewn mannau sydd â lefelau uchel o ficroblastigau, gellid llosgi slwtsh carthion i gynhyrchu ynni yn lle ei ddefnyddio’n wrtaith, mae hi'n awgrymu. Un ffordd o atal halogi tir fferm yw adennill brasterau, olew a saim (sy'n cynnwys lefelau uchel o ficroblastigau) mewn gweithfeydd trin dŵr gwastraff a defnyddio’r ‘slwtsh wyneb’ hwn fel biodanwydd yn lle ei gymysgu â’r llaid, yn ôl Wilson a'i chydweithwyr .

Mae rhai gwledydd Ewropeaidd, megis yr Eidal a Gwlad Groeg, yn gwaredu llaid carthion mewn safleoedd tirlenwi, mae'r ymchwilwyr yn nodi, ond maen nhw'n rhybuddio bod perygl y bydd microblastigau'n trwytholchi i'r amgylchedd o'r safleoedd hyn ac yn llygru cyrff dŵr a thir cyfagos.

Mae Wilson yn credu bod angen llawer mwy o ymchwil i fesur faint o ficroblastigau sydd ar dir fferm a'r effeithiau amgylcheddol ac iechyd posibl.

Mae'r papur, ‘Microplastics removal from a primary settler tank in a wastewater treatment plant and estimations of contamination onto European agricultural land via sewage sludge recycling,’ i’w weld ar-lein yn y cyfnodolyn Environmental Pollution.