Gallai tirlithriadau hynafol helpu i fod yn ymwybodol o beryglon tswnami

Mae ymchwil gan Ysgol Gwyddorau’r Ddaear a’r Amgylchedd yn ail-greu cefnforoedd a pheryglon hynafol i helpu i wella ein dealltwriaeth o’r tswnamis dinistriol a gynhyrchwyd gan dirlithriad a ddigwyddodd yno.

Gall tswnamis fod yn drychinebus i fywyd a dinistrio economi ac ecoleg yr ardaloedd y maent yn eu taro. Wedi'u sbarduno gan ddadleoliad mawr a sydyn o'r cefnfor, megis daeargryn neu dirlithriad, mae tonnau enfawr yn taro arfordiroedd cyfagos o fewn munudau heb fawr o rybudd, os o gwbl.

Gwnaeth Dr Tiago Alves o Ysgol Gwyddorau’r Ddaear a’r Amgylchedd, Qiliang Sun o Brifysgol Geowyddorau Tsieina, a chyd-awduron ail greu traethlinau’r gorffennol daearegol er mwyn deall yn well sut mae tswnamis hanesyddol a gynhyrchir gan dirlithriadau yn digwydd yn y rhanbarth hwn.

Roedd eu gwaith ymchwil yn archwilio tirlithriad tanfor Baiyun-Liwan, a ddigwyddodd tua 24 miliwn o flynyddoedd yn ôl ym Masn Afon Perl ym Môr De Tsieina. Mae'n un o'r rhai mwyaf a ddarganfuwyd hyd yma, yn gorchuddio arwynebedd o 35-40,000 km² ac yn ymestyn dros 250 km.

Fe wnaethon nhw ddarganfod bod y tswnami a ysgogodd y tirlithriad hynafol wedi cynhyrchu tonnau mwy a oedd yn cyrraedd y lan yn llawer cyflymach na digwyddiadau cyfatebol o dan yr amodau presennol.

Dangosodd data adfer dyfnder dŵr fod y draethlin 0.54 miliwn o flynyddoedd yn ôl 180–580 km i’r de o’i lleoliad presennol. Roedd palaeodraethlinau gogledd Môr De Tsieina, ar y pryd, wedi'u lleoli 110 km i 240 km tua’r cefnfor (hy, tua'r de) o'u safleoedd presennol, ac roedd yr ysgafell gyfandirol gyfan (gan gynnwys Culfor Taiwan) yn is-awyrol.

Creodd ei safle tua'r cefnfor, o'i gymharu â'r draethlin heddiw, donnau anferth o leiaf deirgwaith yn fwy na heddiw gydag amseroedd cyrraedd peryglus o fyr i'r arfordir.

I Dr Alves, rhan o berthnasedd yr astudiaeth hon yw sylweddoli pwysigrwydd ail-greu amodau'r gorffennol yn gywir ar gyfer y math hwn o ddadansoddiad.

"Mae angen i ni ddeall sut roedd lefel y môr a thraethlinau'n amrywio o ran amser a gofod cyn y gallwn feddwl am y dulliau i wella ein dealltwriaeth o dirlithriadau a tswnamis," meddai. "Mae'r newidiadau yn lefel y môr a gofnodwyd yn Ne Tsieina ers 0.54 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn dangos na allem ddefnyddio'r dulliau modelu clasurol i ail-greu tswnamis hynafol yn y rhanbarth."

Mae'r astudiaeth yn amlygu effaith lefel y môr ar symudiad tswnami a'r difrod canlyniadol a gofnodwyd mewn ardaloedd traethlin. Gall cynnydd cymharol yn lefel y môr a chyfraddau gwaddodiad isel leihau effaith tswnamis a gynhyrchir gan dirlithriad, yn enwedig ar draethlinau sydd wedi'u lleoli ger silffoedd cyfandirol eang (ee, gogledd Awstralia). Gellir defnyddio'r canlyniadau hyn i asesu effaith tswnamis yn y dyfodol ar ymylon cyfandirol gyda meintiau a strwythurau lluosog.

Mae’r ymchwil o’r enw, “Runup of landslide-generated tsunamis controlled by paleogeography and sea-level change” yn cael ei gyhoeddi yng nghyfnodolyn Nature Communications .