Dŵr daear yn cynyddu yn rhoi gobaith i Ddwyrain Affrica, sy'n dioddef o sychder ofnadwy

Mae ymchwil newydd yn dangos y gallai rheoli cyflenwad dŵr daear yn well fod yn allweddol i helpu i frwydro effaith newid hinsawdd yn Nwyrain Affrica, lle mae gwledydd ar hyn o bryd yn wynebu'r sychder a'r ansicrwydd bwyd gwaethaf mewn cenhedlaeth.

Bu'r astudiaeth, dan arweiniad Prifysgol Bryste, gyda chyfraniadau sylweddol gan Ysgol Gwyddorau'r Ddaear a'r Amgylchedd ym Mhrifysgol Caerdydd, yn edrych ar newidiadau mewn glawiad o fewn y ddau dymor glawog yng Nghorn Affrica - rhanbarth sy'n cael ei daro'n galed gan sychder mynych a phrinder dŵr a bwyd.

Dangosodd y canfyddiadau fod cyfanswm y glawiad o fewn y prif dymor glawog (sef y 'glaw hir') yn dirywio ar draws Sychdiroedd Corn Affrica ond yn codi yn y tymor glawog arall (sef y 'glaw byr'). Arweiniodd y tueddiadau hyn, sy'n berthnasol i Ethiopia, Somaliland, Somalia a Kenya, yr ymchwilwyr i ymchwilio i storio dŵr o dan y ddaear, achubiaeth bosibl ar gyfer darparu dŵr yfed, yn ystod y cyfnodau hyn.

Datgelodd y canlyniadau bod storfeydd dŵr wedi bod yn cynyddu dros y degawdau diwethaf, er gwaethaf effeithiau sychu'r tymor 'glaw hir' sydd, yn hanesyddol, yn darparu mwy o law yn gronnol na'r tymor 'glaw byr'. Mae hyn yn awgrymu y gallai cyflenwadau dŵr daear gael eu harneisio i gynnal poblogaethau gwledig sy'n ansicr o ran bwyd a dŵr yn sychdiroedd Corn Affrica.

Er mwyn deall y canfyddiad anghyson hwn, archwiliodd y tîm ymchwil sut y gallai nodweddion glawiad fod wedi newid dros amser. Drwy ddadansoddi data glawiad dros y 30 mlynedd diwethaf, canfu'r ymchwilwyr fod glawiad trwm yn dod yn fwy cyffredin yn nhymor y 'glaw byr' a'i fod yn gyffredinol yn uchel yn nhymor y 'glaw hir'.

Mae'r canlyniad yn pwysleisio, mewn tiroedd sych, y gallai dwyster y glawiad o fewn tymor glawog fod yn bwysicach mewn gwirionedd ar gyfer ailgyflenwi dŵr daear na chyfanswm y glawiad. Dywedodd cyd-awdur yr astudiaeth, yr Athro Michael Singer, “Cawsom ein synnu'n fawr gan y canlyniadau hyn gan iddynt fynd yn groes i'n disgwyliadau o dan fyd sych. Roeddem yn disgwyl y byddai llai o law yn cynhyrchu llai o ddŵr o dan y ddaear, ond daethom o hyd i'r gwrthwyneb, ac mae'n ymddangos mai glawiad eithafol yw'r rheswm y tu ôl iddo.”

Mae sychdiroedd yn rhanbarthau a nodweddir gan lawiad blynyddol isel a galw anweddol uchel, yn ogystal ag afonydd sych a lefelau dŵr daear dwfn. Os yw glaw sy'n cwympo ar y ddaear yn ysgafn, gall anweddu'n gyflym yn ôl i'r atmosffer oherwydd ei fod yn cael ei ddal yn rhannau bas y pridd. Fodd bynnag, os yw'n ddwys ac yn drwm mae'n cynhyrchu dŵr ffo yng ngwelyau'r afon sych a all wedyn ymdreiddio'n ddwfn i'r pridd yn gyflym a dianc rhag anweddiad yn ôl i'r atmosffer.

Mae'r mecanwaith hwn yn helpu i egluro pam, hyd yn oed gyda'r gostyngiad yn y cyfansymiau tymhorol 'glaw hir', roedd yn ymddangos bod y cyfuniad o ddwysedd glaw uchel yn y ddau dymor yn cyfrannu at y lefelau uwch o storio dŵr o dan y ddaear.

Aeth yr ymchwilwyr ymlaen i ddangos nad yw cynyddu storio dŵr yn gysylltiedig ag unrhyw gynnydd mewn lleithder pridd ger yr wyneb, gan gadarnhau ei fod yn cynrychioli dŵr wedi'i fancio'n ddwfn o dan y ddaear ac yn debygol o gyfrannu at ddyfrhaen dŵr daear rhanbarthol sy'n tyfu yn y rhanbarth hwn.

Mae'r canfyddiadau'n rhoi gobaith mawr ei angen, gan fod sychdiroedd Corn Affrica yn dioddef pumed tymor yn olynol o lawiad is na'r cyfartaledd, gan waethygu effeithiau sychder gan gynnwys newyn, prinder dŵr, marwolaethau da byw, a chynaeafau cnydau yn methu. Mae methiant o ran chweched tymor glawog hefyd wedi cael ei ragweld ar gyfer y flwyddyn nesaf, gan waethygu'r raddfa o ddinistr ymhellach.

Ar y cam hwn, nid yw dyfnder ac ansawdd y dŵr daear sydd ar gael yn hysbys. Mae angen canfod a fyddai'r tueddiadau a ddarganfuwyd yn parhau o dan gyfnodau olynol o law tymhorol a fethwyd hefyd.

Mae'r cwestiynau heb eu hateb yn tynnu sylw at yr angen am arolygon dŵr daear helaeth ar draws rhanbarth Corn Affrica i asesu a allai'r adnodd dŵr cynyddol hwn fod yn ddigon hyfyw yn economaidd i helpu i wrthbwyso effaith sychder rheolaidd.

Gellir gweld y papur, ‘Sustained water storage in Horn of Africa drylands dominated by seasonal rainfall extremes’ ar-lein.