Adroddiad yn galw am weithredu brys ar anghydraddoldeb o ran y newid yn yr hinsawdd

Pobl dlawd ac ymylol yng Nghymru sydd fwyaf tebygol o fod yn agored i effeithiau negyddol newid yn yr hinsawdd, yn ôl adroddiad.

Archwiliodd yr astudiaeth, gan Brifysgol Caerdydd, Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru Sophie Howe ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, y cysylltiadau rhwng anghydraddoldeb a’r newid yn yr hinsawdd.

Er mai nhw yw’r lleiaf cyfrifol am argyfwng yr hinsawdd, mae'r adroddiad yn dangos sut mae'r rhai yn ardaloedd mwyaf difreintiedig y wlad mewn mwy o berygl o dywydd eithafol fel llifogydd, a allai fygwth eu cartrefi a'u bywoliaethau.

Dywedodd awdur yr adroddiad, Dr Sara MacBride-Stewart, Darllenydd yn Ysgol Gwyddorau Cymdeithasol Prifysgol Caerdydd: "Ar ôl COP26, rydym ar rywbeth o foment ar gyfer gweithredu ar newid yn yr hinsawdd yma yng Nghymru, ac yn wir ar draws y DU a gweddill y byd. Ac, mae ein hadroddiad yn tynnu sylw at y canlyniadau difrifol i rai rhannau o gymdeithas os na chawn hyn yn iawn.

"Hyd yn hyn, mae ffactorau lliniarol fel lleihau nifer y ceir ar y ffordd, tra'n effeithiol o ran lleihau allyriadau, yn gwneud bywyd yn anos i bobl dlotach sy'n byw mewn lleoliadau anghysbell nad ydynt efallai'n gallu fforddio neu ddefnyddio dulliau teithio gwyrddach. Yn yr un modd, mae'r buddsoddiadau ariannol sylweddol sydd eu hangen ar gyfer mesurau arbed ynni yn ein cartrefi ac wrth siopa am fwydydd organig carbon-isel yn parhau i fod yn afresymol ar gyfer rhannau o boblogaeth Cymru.

"Rydym am weld hyn yn cael ei gydnabod mewn gwaith rhag y newid yn yr hinsawdd fel nad yw anghydraddoldebau'n lledu wrth i fesurau newydd gael eu cyflwyno. Mae hefyd yn hanfodol ein bod yn cydnabod sut mae newid yn yr hinsawdd yn cysylltu â'n dealltwriaeth o gydraddoldeb felly mae cysyniadau pwysig fel datgarboneiddio yn dod yn rhan o gyfres o uchelgeisiau o ran sicrhau cynaliadwyedd a lles i ni a'n planed."

Mae'r adroddiad hefyd yn dangos sut mae dull busnes-fel-arfer o ran datblygu polisi yn peryglu gwneud anghydraddoldeb yn waeth i'r rhai heb yr adnoddau i ymateb, ymdopi ac adfer.

Yn hytrach, rhaid i lunwyr polisïau gynnwys y cymunedau hyn wrth ddatblygu mesur i liniaru newid yn yr hinsawdd drwy eu gwahodd i gynulliadau dinasyddion rhanbarthol. Bydd gwneud hynny'n sicrhau nad yw eu profiadau'n cael eu hanwybyddu mwyach, ac yn osgoi anghydraddoldebau sy'n gwaethygu, meddai'r tîm.

Dywedodd Sophie Howe, Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru: "Mae newid yn yr hinsawdd yn fater o gydraddoldeb ac mae'r adroddiad hwn yn canfod bod y cysylltiad wedi'i anwybyddu hyd yma yng Nghymru - mae'n rhaid i ni ailddyfeisio polisïau i fynd i'r afael ag anfanteision y rhai sydd fwyaf agored i niwed."

Gan ddefnyddio strategaeth Llywodraeth Cymru, mae'r adroddiad yn dangos sut mae tua 245,000 o eiddo yng Nghymru mewn perygl o lifogydd - o ganlyniad i'r newid yn yr hinsawdd y mae allyriadau carbon cynyddol yn eu hachosi.

Ychwanegodd Sophie Howe, sydd hefyd yn Gymrawd Ymchwil Er Anrhydedd yn Ysgol Busnes Caerdydd: "Gyda llifogydd yn digwydd yn amlach, mae angen cynllun arnom i sicrhau nad yw'r baich ariannol yn disgyn ar y rhai lleiaf abl i dalu – a dull cytûn i Gymru gyfan o sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn gallu ymateb yn y ffordd gywir.

"Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn dweud, yn ôl y gyfraith, fod yn rhaid i'r ffordd yr ydym yn cyrraedd sero net wella llesiant yn ei gyfanrwydd, i bawb. Rhaid i gyrff cyhoeddus a'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau gymryd camau nawr i atal y rhai yr effeithir arnynt gan effeithiau dinistriol newid yn yr hinsawdd rhag fod dan anfantais am genedlaethau."

Archwiliodd yr adroddiad hefyd effaith newidiadau i fyd gwaith a newid demograffig ar anghydraddoldeb presennol.

Mae'r astudiaeth yn galw am:

• Mwy o amrywiaeth mewn addysg a hyfforddiant felly bydd y twf a ragwelir mewn gwyddoniaeth, technoleg a swyddi gwyrdd o fudd i'r rhai o gefndiroedd difreintiedig
• Ffocws ar ailgynllunio swyddi a hyfforddiant gyda thwf deallusrwydd artiffisial ac awtomeiddio
• Ystyried cydraddoldeb ar gyfer polisïau newydd ar incwm sylfaenol cyffredinol a gweithio o bell
• Systemau wedi'u haddasu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, cyflogaeth ac addysg, a phensiynau
• 'Adferiad a arweinir gan ofal' sy'n rhoi gofal plant ac anghenion gofal pobl hŷn yn gyfartal â 'swyddi gwyrdd' o fudd i iechyd, yr amgylchedd a'r economi.

Dywedodd y cyd-awdur Dr Alison Parken, Darlithydd mewn Rheolaeth, Cyflogaeth a Threfniadaeth yn Ysgol Busnes Caerdydd: "Mae COVID-19 wedi cael effaith aruthrol ar bobl Cymru sy'n effeithio ar iechyd a lles unigolion a chymunedau ac yn effeithio'n sylweddol ar ein systemau gwaith, addysg a gofal.

"Ac er bod llawer mewn cymdeithas wedi profi'r cwymp, nid yw'r effaith wedi cael ei theimlo'n gyfartal. Mae ein hadroddiad yn tynnu sylw at y rhai sydd wedi cael eu taro galetaf, gan gynnig arweiniad i lunwyr polisïau ar ble mae angen gweithredu i oresgyn anghydraddoldebau yr oeddem eisoes yn gwybod amdanynt ymhell cyn y pandemig ac sydd wedi'u dwysáu dros y deunaw mis diwethaf.

"Rwy'n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru eisoes yn gweithredu drwy fwrw ymlaen ag argymhelliad o'i Hadolygiad Cydraddoldeb Rhyweddol a'r ymchwil ddiweddar hon gan Gomisiwn Cenedlaethau'r Dyfodol ar anghydraddoldebau yn y dyfodol, drwy edrych ar ddyfodol sgiliau, hyfforddiant ac ailhyfforddi wrth bontio i Net Zero. Mae Panel Tystiolaeth o sefydliadau cydraddoldeb a chynaliadwyedd, llunwyr polisïau ac academyddion yn gweithio drwy ddull prif ffrydio cydraddoldeb a Phontio Teg o ran llunio polisïau, i archwilio sut i sicrhau ein bod yn osgoi cario anghydraddoldebau presennol y farchnad lafur i'r newid i swyddi a sgiliau sero net.

"Mae'r panel yn ystyried swyddi newydd a swyddi presennol a fydd yn gofyn am sgiliau newydd. Drwy'r cydweithio hwn, mae gennym gyfle i feddwl am y tymor hir am sut i atal atgynhyrchu anghydraddoldebau strwythurol yn yr oes economaidd newydd nesaf'.

Darllenwch yr adroddiad, Anghydraddoldeb Cymru yn y Dyfodol.