Mae ymchwil yn awgrymu bod ffyniant o ran adeiladu neolithig wedi arwain at mega-meingylchoedd yn cael eu hadeiladu ar raddfa fawr yn ne Prydain

Yn ôl astudiaeth ym Mhrifysgol Caerdydd, arweiniodd gweithgarwch adeiladu brys yn ystod 2500CC at strwythurau seremonïol enfawr yn ymddangos yn ne Prydain.

Defnyddiodd academyddion y dulliau gwyddonol diweddaraf i ail-archwilio gweddillion ‘mega-meingylch’ Mount Pleasant, ardal gynhanesyddol fawr wedi'i hamgáu, a leolir ychydig y tu allan i Dorchester yn Dorset. Hwn yw'r tro cyntaf rydym wedi cael dyddiadau cywir ar gyfer yr heneb Neolithig ddiweddar, bwysig hon ac mae'n cynnig mewnwelediadau newydd i'r cyflymder anhygoel y cafodd ei hadeiladu.

Y tu mewn i feingylch Mount Pleasant roedd ardal amgaeedig fawr â ffens yn ei hamgylchynu a heneb bren a charreg gonsentrig gymhleth. Ar ben y banc adeiladwyd tomen fawr. Mae'r dadansoddiad newydd yn dangos y cafodd pob un o'r elfennau gwahanol hyn eu cwblhau mewn llai na 125 o flynyddoedd – llawer llai o amser nag oedd pobl yn ei feddwl. Mae'r data'n dangos y cafodd y safle ei adeiladu tua 150 mlynedd yn unig cyn i bobl newydd gyrraedd o gyfandir Ewrop, a ddaeth â'r metelau cyntaf a gwahanol grochenwaith yn ogystal â syniadau newydd a chredoau crefyddol.

Mount Pleasant, a adeiladwyd tua 2500CC, yw un o bump mega-meingylch hysbys yn ne Lloegr o'r un cyfnod. Ymhlith y safleoedd eraill mae Marden, Waliau Durrington ger Côr y Cewri, Avebury, sydd i gyd yn Wiltshire a Knowlton yn Dorset. Adeiladwyd Côr y Cewri yn ystod y cyfnod hwn hefyd. Roedd y meingylchoedd yn safleoedd seremonïol arwyddocaol lle'r oedd pobl siŵr o fod yn ymgynnull o hirbell ar gyfer gwleddoedd a defodau.

Dywedodd Susan Greaney, sy'n fyfyriwr PhD yn Ysgol Hanes, Archaeoleg a Chrefydd Prifysgol Caerdydd: “Mae'r dyddiadau newydd hyn wir yn ein helpu i ddeall y cyfnod 2,500 CC hollbwysig. Y darlun sy'n dod i'r amlwg yw mai cynnydd mawr yn y gweithgarwch adeiladu oedd yn gyfrifol am y henebau mawr a llafurus yn cael eu hadeiladu ledled de Lloegr, ac efallai ymhellach i ffwrdd.

“Byddai adeiladu Mount Pleasant wedi cynnwys nifer fawr o bobl – gan gloddio'r ffosydd enfawr gydag adnoddau syml fel ceibiau corn carw. Er i'r gwaith o adeiladu rhannau amrywiol gael eu cynnal mewn sawl cam, gyda chenedlaethau olynol yn gweithio i’w hadeiladu, cyflawnwyd yr holl waith o fewn ychydig dros ganrif."

Cymerodd ymchwilwyr samplau o ganfyddiadau a wnaed wrth gloddio ar y safle yn ystod 1970 ac fe'u curadwyd yn Amgueddfa Sir Dorset, gan gynnwys cyrn carw, darnau o siarcol ac esgyrn dynol. Roedd y samplau hyn yn defnyddio radiocarbon mewn labordai yn Rhydychen, Belfast, Glasgow a Zurich i gael amcangyfrifon cywir o ddyddiadau. Yna mireiniwyd y rhain a'u cyfuno gan ddefnyddio techneg ystadegol o'r enw dadansoddiad Bayesian. Galluogodd y dull hwn i'r tîm gyfuno'r dyddiadau â gwybodaeth o'r gwaith cloddio archeolegol megis cyd-destun, haen a deunydd pob sampl, i amcangyfrif dyddiad a threfn y gwaith adeiladu’n fwy manwl gywir.

Dywedodd Greaney: “Beth sydd ddim yn glir o hyd yw pam yr adeiladwyd yr henebion hyn yn y lle cyntaf. A oedd pobl yn adeiladu'r henebion hyn fel 'dathliad olaf' gan eu bod yn gallu gweld newid yn dod? Neu a wnaeth ymdrech a llafur adeiladu'r henebion hyn arwain at wrthryfel, a chwymp yn ffydd y bobl yn yr arweinwyr neu'r grefydd, a greodd wactod lle gallai pobl newydd ddod iddo o'r cyfandir? Mae rhan o'r heneb garreg ganolog ym Mount Pleasant yn ymddangos fel ei bod wedi’i thorri ar hyn o bryd – a gafodd ei dinistrio yn ystod amser o aflonyddwch?"

Meddai Dr Peter Marshall o Historic England: “Mae'r ymchwil hon yn dangos pwysigrwydd casgliadau archeolegol a storiwyd mewn amgueddfeydd. Er i'r safle gael ei gloddio yn ystod 1970-1, mae wedi bod yn bosibl serch hynny i fynd yn ôl i'r archif a defnyddio technegau gwyddonol newydd ar hen ddeunyddiau.

“Wrth i arferion archeolegol esblygu, ni ellir tanamcangyfrifo gwerth casgliadau hyn yr amgueddfeydd a'u pwysigrwydd ar gyfer cadwraeth hir dymor."

Cyhoeddir Tempo of a Mega-henge: A New Chronology for Mount Pleasant, Dorchester, Dorset, yn Proceedings of the Prehistoric Society ac i’w weld yma.