Cregyn cylchog wedi’u barbeciwio ar fwydlen Puerto Riciaid hynafol
27 Tachwedd 2019
Gwyddonwyr wedi ail-greu technegau coginio trigolion cynnar Puerto Rico drwy ddadansoddi olion cregyn cylchog.
Dan arweiniad ymchwilydd ôl-ddoethurol o Brifysgol Caerdydd a Phrifysgol Miami, defnyddiodd y tîm dechnegau dadansoddi cemegol newydd i ganfod yr union dymereddau coginio y cafodd cregyn cylchog eu coginio ynddynt dros 2500 o flynyddoedd yn ôl.
Gyda thymereddau coginio’n cyrraedd tua 200oC yn ôl y dadansoddiad newydd, mae’r tîm yn credu bod barbeciw’n well gan y Puerto Riciaid na berwi eu bwyd yn gawl.
Heddiw fe gyhoeddwyd yr astudiaeth, fu hefyd yn cynnwys academyddion o Brifysgol Miami a Choleg Valencia, yng nghyfnodolyn Science Advances.
Er bod y canfyddiadau’n taflu goleuni ar arferion diwylliannol y cymunedau cyntaf i gyrraedd ynys Puerto Rico, maent hefyd yn cynnig tystiolaeth amgylchiadol o leiaf nad oedd technoleg crochenwaith ceramig yn gyffredin yn ystod y cyfnod hwn – mae’n debygol mai hon fyddai’r unig ffordd y gallai’r cregyn cylchog fod wedi cael eu berwi.
Yn ôl Dr Philip Staudigel, prif awdur yr astudiaeth o Ysgol Gwyddorau'r Ddaear a'r Môr ym Mhrifysgol Caerdydd: “Mae rhan fawr o hunaniaethau pobl yn seiliedig ar ble maent yn enedigol ohono, a choginio yw un o’r mynegiannau mwyaf sylfaenol o hynny. Rydym yn dysgu coginio gan ein rhieni, a ddysgodd gan eu rhieni hwythau.
Mewn llawer o rannau’r byd, mae cofnodion ysgrifenedig yn ymestyn yn ôl dros filoedd o flynyddoedd, ac yn aml mae’r rhain yn cynnwys ryseitiau. Nid dyma’r achos yn y Caribî, gan nad oedd testunau ysgrifenedig yn bodoli, heblaw am betroglyffau. Drwy ddysgu mwy am sut byddai brodorion hynafol Puerto Rico’n coginio eu prydau, gallwn ymgysylltu â’r bobloedd hen ddiflanedig hyn drwy eu bwyd.
Yn eu hastudiaeth, dadansoddodd y tîm dros 20kg o gregyn calchog wedi’u ffosileiddio yn Labordy Isotopau Sefydlog Ysgol Gwyddorau’r Môr a’r Atmosffer Rosenstiel, Prifysgol Miami. Casglwyd y cregyn o safle archaeolegol yn Cabo Rojo, Puerto Rico.
Poblogaeth cyn-Arawak Puerto Rico oedd trigolion cyntaf yr ynys, gan gyrraedd cyn 3,000BC, a daethon nhw o Ganol a/neu Dde America. Roeddynt yn byw drwy bysgota, hela a chasglu ger gwernydd mangrof ac ardaloedd arfordirol lle anheddon nhw.
Cafodd y cregyn wedi’u ffosileiddio, sy’n dyddio’n ôl i oddeutu 700BC, eu glanhau a’u troi’n bowdr. Dadansoddwyd y powdr hwn i ganfod ei fwynoleg, yn ogystal â’r digonedd o fondiau cemegol penodol yn y sampl.
Pan mae mwynau penodol yn cael eu gwresogi, mae’r bondiau rhwng yr atomau yn y mwyn yn gallu aildrefnu eu hunain, a gellir mesur hyn yn y labordy. Mae faint o aildrefnu sy’n digwydd yn gymesur â’r tymheredd y cafodd y mwyn ei wresogi ynddo.
Yn aml, mae’r dechneg hon, o’r enw geocemeg isotopau wedi’u clympio, yn cael ei defnyddio i ganfod y tymheredd y mae organebau’n cael eu ffurfio ynddo. Yn yr achos hwn fodd bynnag, cafodd ei defnyddio i ganfod y tymheredd y cafodd y cregyn calchog eu coginio ynddo.
Yna, cafodd y digonedd o fondiau yn y ffosilau wedi’u powdro eu cymharu â chregyn cylchog a goginiwyd mewn tymereddau penodol, yn ogystal â chregyn cylchog presennol heb eu coginio, a gasglwyd o draeth cyfagos.
Dangosodd y canlyniadau i’r rhan fwyaf o gregyn cylchog gael eu gwresogi mewn tymereddau dros 100°C – berwbwynt dŵr – ond dim mwy na 200°C. Ar ben hynny, datgelodd y canlyniadau wahaniaeth rhwng tymheredd coginio’r gwahanol gregyn cylchog. Mae ymchwilwyr yn credu y gallai hyn fod yn gysylltiedig â thechneg gridyllu, lle mae’r cregyn cylchog yn cael eu gwresogi oddi tanynt, sy’n golygu i’r rhai ar y gwaelod gael eu gwresogi fwy na’r rhai ar y top.
“Roedd y cregyn cylchog o’r safle archaeolegol yn ymddangos fwyaf tebyg i gregyn cylchog wedi’u barbeciwio,” aeth Dr Staudigel rhagddo.
“Nid oedd Puerto Riciaid hynafol yn defnyddio llyfrau coginio, o leiaf nid unrhyw rai sydd wedi goroesi hyd heddiw. Yr unig ffordd sydd gennym o wybod sut byddai ein hynafiaid yn coginio, yw astudio’r hyn a adawon nhw ar eu hôl. Yma, dangoson ni y gellir defnyddio techneg gymharol newydd i ddysgu ar ba dymheredd y byddent yn coginio, sy’n fanylyn pwysig i’r broses goginio.”
