Gwyddonwyr yn canfod genyn “Carreg Rosetta” sgitsoffrenia

Canfyddiad pwysig yn datgelu dylanwad genyn mewn cyfnod bregus yn natblygiad yr ymennydd

Mae gwyddonwyr wedi canfod swyddogaeth hollbwysig yn yr hyn maen nhw’n credu yw genyn “Carreg Rosetta” sgitsoffrenia a allai fod yn allweddol i ddadgodio swyddogaeth holl enynnau’r clefyd.

Mae’r canfyddiad wedi datgelu cyfnod bregus yng nghyfnod cynnar datblygiad yr ymennydd a gobaith yr ymchwilwyr yw y bydd modd ei dargedu mewn ymdrechion i wrth-droi sgitsoffrenia yn y dyfodol.

Mewn papur a gyhoeddir heddiw yn y cyfnodolyn Science, mae niwrowyddonwyr o Brifysgol Caerdydd yn disgrifio sut y datgelwyd dylanwad y genyn nad oedd neb yn gwybod amdano cyn hyn i sicrhau datblygiad iach yr ymennydd.

Gelwir y genyn yn ‘disrupted in schizophrenia-1’ (DISC-1). Mae astudiaethau yn y gorffennol wedi dangos bod y genyn yn ffactor risg uchel ar gyfer salwch meddwl pan fydd wedi mwtanu, gan gynnwys sgitsoffrenia, iselder clinigol difrifol ac anhwylder deubegwn.

Amcan yr astudiaeth ddiweddaraf hon oedd pennu a oedd rhyngweithiadau DISC-1 gyda phroteinau eraill, yn gynnar yn ystod datblygiad yr ymennydd, yn effeithio ar allu’r ymennydd i addasu ei strwythur a’i swyddogaeth (a elwir yn ‘blastigrwydd’) yn ddiweddarach mewn oedolaeth.

Cyn hyn, dangoswyd fod gan lawer o enynnau sy’n gyfrifol am greu proteinau synaptig gyswllt cryf â sgitsoffrenia ac anhwylderau eraill ar yr ymennydd, ond hyd yma doedd y rhesymau ddim wedi’u deall.

Er mwyn i synapsau’r ymennydd ddatblygu’n iach, canfu’r tîm, dan arweiniad yr Athro Kevin Fox o Ysgol Biowyddorau Prifysgol Caerdydd, fod rhaid i’r gennyn DISC-1 yn gyntaf rwymo gyda dau foleciwl arall a elwir yn ‘Lis’ a ‘Nudel’.

Datgelodd eu harbrofion mewn llygod y byddai atal DISC-1 rhag rhwymo gyda’r moleciwlau hyn - gan ddefnyddio cyffur sy’n rhyddhau protein o’r enw Tamoxifen ar gam cynnar yn natblygiad yr ymennydd – yn arwain at ddiffyg plastigrwydd ar ôl cyrraedd oedolaeth, a fyddai’n atal celloedd (niwronau cortical) yn rhanbarth mwyaf yr ymennydd rhag gallu ffurfio synapsau.

O ganlyniad i hyn, caiff y gallu i ffurfio meddyliau trefnus a chanfod y byd yn gywir ei niweidio.

Doedd dim effaith ar blastigrwydd i’w weld wrth atal DISC-1 rhag rhwymo gyda moleciwlau ‘Lis’ a ‘Nudel’ ar ôl i’r ymennydd ffurfio’n llawn. Fodd bynnag roedd yr ymchwilwyr yn gallu pennu ffenest o saith diwrnod yn gynnar yn natblygiad yr ymennydd - un wythnos ar ôl geni - pan fyddai methu â rhwymo’n cael effaith anwrthdroadwy ar blastigrwydd yr ymennydd yn ddiweddarach mewn bywyd.

“Rydyn ni’n credu mai DISC-1 yw genyn “Carreg Rosetta” sgitsoffrenia a gallai ddal yr allwedd i’n helpu ni i ddatgloi ein dealltwriaeth o’r rôl sydd gan yr holl enynnau risg yn y clefyd,” dywedodd yr Athro Fox.

“Mae potensial yr hyn rydyn ni’n ei wybod nawr am y genyn hwn yn anferthol. Rydyn ni wedi dynodi cyfnod hanfodol yn ystod datblygiad yr ymennydd sy’n ein harwain i gynnal profion i weld a yw genynnau risg sgitsoffrenia eraill, sy’n effeithio ar rannau gwahanol o’r ymennydd, yn camweithio yn ystod eu cyfnod hanfodol eu hunain.

“Yr her o’n blaenau yw darganfod ffordd i drin pobl yn ystod y cyfnod hanfodol hwn neu ddod o hyd i ffyrdd i wrthdroi’r broblem yn ystod oedolaeth drwy roi plastigrwydd yn ôl i’r ymennydd. Gobeithio y gallai hyn, un diwrnod, helpu i atal ymddangosiad neu ddychweliad symptomau sgitsoffrenia yn llwyr.”

Dywedodd yr Athro Jeremy Hall, clinigwr iechyd meddwl academaidd a chyfarwyddwr Sefydliad Ymchwil Niwrowyddoniaeth ac Iechyd Meddwl Prifysgol Caerdydd:

“Mae’r papur hwn yn darparu tystiolaeth arbrofol gref fod newidiadau bach yn gynnar mewn bywyd yn gallu arwain at effeithiau mwy o lawer mewn oedolaeth. Mae hyn yn helpu i egluro sut y gall digwyddiadau ym more oes gynyddu’r perygl o anhwylderau iechyd meddwl mewn oedolion fel sgitsoffrenia.”

Mae sgitsoffrenia’n effeithio ar o ddeutu 1% o’r boblogaeth fyd-eang a bydd tua 635,000 o bobl yn y DU ar ryw adeg yn cael eu heffeithio gan y cyflwr. Amcangyfrifir mai costau sgitsoffrenia i gymdeithas yw tua £11.8 y flwyddyn.

Gall symptomau sgitsoffrenia fod yn eithriadol o aflonyddgar, a chael effaith fawr ar allu unigolyn i ymgymryd â thasgau bob dydd, fel mynd i’r gwaith, cynnal perthynas â gofalu amdano’i hun neu bobl eraill.

Cyllidwyd yr ymchwil gan y Cyngor Ymchwil Meddygol (MRC) a’r Sefydliad Iechyd Cenedlaethol (NIH).